Het Marineterrein in Amsterdam is een broedplaats voor innovatieve start-ups, kunstenaars en kenniswerkers. Een passende locatie dus voor het Innovatieteam van de gemeente Amsterdam, dat er sinds 2022 huist in een voormalig Defensiepand met uitzicht op het Scheepvaartmuseum. In een levendige kantoortuin vertellen Nathalie van Loon (Innovatieteam) en Wendy Springer (programmateam Energiegemeenschappen) hoe de gemeente op een vernieuwende manier zo goed mogelijk wil samenwerken met bewonerscollectieven en buurtinitiatieven, ook wel aangeduid als ‘commons’. ‘Bewoners die zich democratisch en zonder winstoogmerk verenigen voor een maatschappelijk doel zijn van alle tijden’, zegt Nathalie. ‘Zo zijn in de middeleeuwen de waterschappen ontstaan en in de 18e eeuw de coöperatieve boerenleenbanken. In onze tijd zien we zo’n collectieve beweging in bijvoorbeeld broodfondsen, woongroepen en voedsel- of energiecoöperaties.’
AmsterDOEN: van ‘aaibare moestuinprojecten’ naar serieuze beweging
Vaak werken deze collectieven aan dezelfde doelen als de gemeente. Daarom wil de gemeente Amsterdam deze beweging van initiatieven vanuit de samenleving versterken door op een volwassen manier met hen samen te werken, hen te ondersteunen en hen de middelen te bieden om hun plannen uit te voeren. ‘We hebben daarvoor gekeken wat deze beweging nodig heeft om zich, voorbij de individuele projecten, verder te ontwikkelen. En ook hoe we er als lokale overheid het meest effectief mee kunnen samenwerken’, zegt Nathalie. Daar kwam in 2023 het Actieprogramma AmsterDOEN uit voort.
‘We werken langs drie actielijnen’, aldus Nathalie. ‘Via de eerste bieden we helpende juridische en financiële instrumenten om initiatieven te ondersteunen. Om een bewonersinitiatief te realiseren, heb je veel kennis nodig, bijvoorbeeld over vergunningen en financieringsmogelijkheden. Maar de meeste deelnemers in een collectief doen dit maar één keer. Daarom delen we actief kennis over bijvoorbeeld regelingen, buurtrechten, fondsen en subsidies.’ Via de tweede actielijn wil de gemeente het ‘ecosysteem’ rond bewonerscollectieven versterken, zodat initiatieven elkaar beter kunnen vinden en van elkaar kunnen leren. ‘En met de derde actielijn versterken we het narratief’, zegt Nathalie. ‘Bewonerscollectieven zijn meer dan aaibare moestuinprojecten, het is wereldwijd een beweging waar je als overheid een professionele publiek-collectieve samenwerking mee kunt aangaan.’
Energiegemeenschappen krijgen volwaardige plek in energietransitie
Energiegemeenschappen kunnen, als specifieke vorm van bewonerscollectieven, helpen om vaart te maken met de lokale energietransitie. Daarom geeft de gemeente Amsterdam – als eerste in Nederland - energiegemeenschappen een volwaardige plek in de energietransitie.
Wat zijn energiegemeenschappen?
In een energiegemeenschap kunnen inwoners, lokale overheden en kleine ondernemingen samen duurzame energie opwekken, met elkaar delen en verkopen. Energiegemeenschappen hebben geen winstoogmerk. Met de invoering van de Energiewet, per 1 januari 2026, worden energiegemeenschappen in ons land een juridische entiteit, nadat Europese regelgeving dit al eerder mogelijk maakte in de lidstaten.
‘Op het gebied van wind- en zonne-energie weten bewonerscollectieven in de stad elkaar al wel aardig te vinden’, zegt Wendy. ‘Maar hoe werk je goed samen, en welke randvoorwaarden zijn er nodig om de publiek-collectieve samenwerking vorm te geven?’ Om die vraag te beantwoorden stelde de gemeente met de APEC (de Amsterdamse koepelorganisatie van energiegemeenschappen) een coalitiebouwer aan die onderzoek deed naar de belemmeringen en naar randvoorwaarden die nodig zijn, zodat energiegemeenschappen zo goed mogelijk kunnen bijdragen aan het gemeentelijke doel om in 2050 klimaat neutraal te zijn.
Roadmap biedt duidelijkheid en concrete stappen
Dat onderzoek heeft geleid tot het rapport ‘Naar een volwaardige en volwassen positie van energiegemeenschappen in de energietransitie in Amsterdam’. Dat geeft inzichten en praktische handvatten om verder te bouwen aan een sterke samenwerking tussen overheid, markt en inwoners op energiegebied. Inmiddels is er begin 2025 een programmateam Energiegemeenschappen gestart. ‘Ons team werkt nu samen met de APEC de aanbevelingen uit het rapport uit’, zegt Wendy. Concreet heeft dat een ‘roadmap energiegemeenschappen’ opgeleverd, waarin voor zon, wind, warmte, integratie en besparing staat hoe de samenwerking eruitziet, inclusief doelen, beleid, pilots en vervolgstappen. Wendy: ‘Tot nu toe hebben warmteprojecten, zoals bijvoorbeeld KetelhuisWG - waarin bewoners en ondernemers in Amsterdam-West samen een lokaal warmtenet realiseren -, moeten pionieren en maatwerk moeten verrichten. De afgelopen jaren heeft de gemeente samen met de initiatieven veel kennis opgedaan. We willen nu toewerken naar het beter borgen van de geleerde lessen, zodat nieuwe initiatieven het wiel niet opnieuw hoeven uit te vinden.’
Kamer van Commons draagt bij aan vertrouwen in bewonersinitiatieven
Onderdeel van de roadmap is het opzetten van een energiedienstenorganisatie (EDO) die bewonersinitiatieven ondersteunt met kennis en uitvoering. Ook werkt de gemeente samen met netwerkorganisatie Oranje Energie om de kennis onder Amsterdammers over zelforganisatie te vergroten en nieuwe initiatieven aan te jagen. ‘Dit alles moet ook bijdragen aan het besef dat bewonerscollectieven een serieus te nemen partner voor de gemeente zijn’, zegt Nathalie. ‘Nu moeten we vaak nog uitleggen dat het initiatieven zijn zonder winstoogmerk en met goede, maatschappelijke intenties’, voegt Wendy toe. ‘We willen ervoor zorgen dat het vertrouwen in bewonersinitiatieven groeit.’
De gemeente onderzoekt samen met betrokken initiatieven bovendien de oprichting van een ‘Kamer van Commons’. ‘Met een knipoog naar de Kamer van Koophandel’, lacht Nathalie. Die Kamer zal een openbaar register bevatten van bewonerscollectieven. Collectieven in het register werken volgens een aantal basisprincipes: ze hebben geen winstoogmerk, werken open en democratisch en zijn lokaal verankerd. ‘Met zo’n register krijgen collectieven een herkenbare status. Dat vergroot het vertrouwen en versterkt hun rol als volwassen samenwerkingspartner’, aldus Nathalie. ‘Zo’n register biedt de gemeente bovendien een handvat om vanuit verschillende beleidsterreinen de samenwerking aan te gaan. Daarmee groeit een stevige infrastructuur, of eigenlijk een soort ‘snelweg’ voor publiek-collectieve samenwerking, waarbij bewonerscollectieven niet langer op de vluchtstrook staan, maar volwaardig meedoen in de energietransitie, naast markt en overheid.’ ‘Het is fijn dat we zo met elkaar bouwen aan de publiek-collectieve samenwerking,’ zegt Wendy. ‘Maar we zijn er nog niet. We zoeken naar een weg om bewonerscollectieven, en specifiek energiegemeenschappen, een goeie plek te geven in beleid en uitvoering. Dit is echt sociale innovatie: een gezamenlijke ontdekkingsreis met de gemeenschappen zelf. Alles met als doel de stad samen met de inwoners mooier te maken.’
Meer informatie
Contactpersonen
- Nathalie van Loon, kwartiermaker AmsterDOEN en programmamanager, Innovatieteam gemeente Amsterdam. E-mail: nathalie.loon@amsterdam.nl
- Wendy Springer, kennis- en relatiehouder energiegemeenschappen, programmateam Energiegemeenschappen gemeente Amsterdam. E-mail: w.springer@amsterdam.nl