Nét over de IJssel, ten westen van Zutphen, ligt De Hoven: een dorpse wijk, omgeven door natuur, landbouw en tuinderijen. Al een aantal jaren geleden ontwikkelde de gemeente Zutphen plannen voor het gebied aan de noordkant van de wijk. Met als kern de bouw van zo’n driehonderd woningen, clustering van tuinbouw en ruimte voor agrariërs, recreatie en natuur. ‘In 2019 stelde de gemeenteraad een structuurvisie vast’, vertelt projectleider Chantal Hofman. ‘Nu maken we de plannen concreet in een masterplan.’ Pas recent doemde daarbij een complicatie op: netbeheerder Liander kan, vanwege netcongestie, niet garanderen dat de wijk op tijd kan worden aangesloten op het elektriciteitsnet. Als tenminste slechts gebruik wordt gemaakt van de ‘klassieke manier’.
We moeten energie anders organiseren
Een actueel probleem, en niet alleen in Zutphen. De ontwikkeling in De Hoven is exemplarisch voor veel andere uitbreidingslocaties of gebiedsontwikkelingen. Het toont aan dat oude patronen - een wijk ontwikkelen en een elektrische aansluiting aanvragen – niet meer werken, aldus Ruud Schuurs. Hij verzorgt samen met Paul Dalebout de NP RES-masterclass ‘De wereld van B’, die deze keer in Apeldoorn plaatsvindt. In een algemene introductie laten zij zien dat de overgang van fossiele naar hernieuwbare energie vraagt om een ander energiesysteem. Een systeem volgens de principes van De wereld van B, waarin energie niet meer vanuit enkele grote centrales naar gebruikers wordt getransporteerd, maar gedecentraliseerd daar wordt benut waar het al is. Waarin vraag en aanbod van energie lokaal in balans zijn, en energie toegankelijk is voor iedereen. Waarbij overheden en maatschappelijke partners samen eigenaar zijn van het systeem en daarin op gelijkwaardige basis ‘integrerend’ samenwerken. ‘Duurzame energie is er genoeg’, benadrukken Ruud en Paul. ‘We moeten het alleen anders organiseren.’
Die principes van de Wereld van B klinken misschien nog abstract, maar zowel Geerte van der Steen van netbeheerder Liander als Annelies van der Ham van Waterschap Vallei en Veluwe bevestigen tijdens de masterclass dat een dergelijke nieuwe manier van werken noodzakelijk is. ‘Als netbeheerder lopen wij aan tegen de grenzen van ons systeem’, zegt Geerte. ‘Uitbreiding ervan kost veel tijd, geld en ruimte. We hebben daarnaast dus nieuwe, slimme oplossingen nodig.’ Waarbij we ook, vult Annelies vanuit het waterschap aan, op een goede manier met bodem en water moeten omgaan en de mogelijkheden daarvan verstandig moeten benutten.
Beginnen met een deeloplossing
Wat betekent dit alles nu als je het toepast op een casus uit de praktijk? De nieuwe wijk De Hoven Noord in Zutphen loopt op de klassieke manier aan tegen de grenzen van het elektriciteitsnet. Maar wat gebeurt er als je ernaar kijkt door de bril van De wereld van B? Met andere woorden: als je onderzoekt welke duurzame energiebronnen er in de buurt zijn – zowel warmte als elektriciteit – en hoe die aan de lokale vraag naar energie kunnen voldoen? Na het plenaire deel van de masterclass gaan zo’n 50 vertegenwoordigers uit de regio Stedendriehoek met die vraag aan de slag. Ze werken daarbij in kleine groepen, die een mix vormen van bestuurders (zowel duurzame energie als ruimtelijke ontwikkeling), ambtenaren en vertegenwoordigers van lokale energiecoöperaties en bedrijven. Ze hoeven, aldus Ruud, niet het totale energiesysteem van de nieuwe wijk te ontwerpen. ‘Zoek een deeloplossing’, zegt hij, ‘en probeer die uit te werken. Kijk welke energievraag, bron en opslag daarbij zijn betrokken. En hoe de oplossing raakt aan andere opgaven in het gebied, zoals natuur, stikstof of waterveiligheid.’ Vervolgens onderzoeken de groepen welke stakeholders bij hun oplossing zijn betrokken en hoe die op nieuwe manieren kunnen samenwerken.
Dat kijken volgens De wereld van B veel creativiteit losmaakt, wordt al snel duidelijk. Er komen talloze innovatieve ideeën uit de groepen naar voren. Als deeloplossing zien diverse groepen mogelijkheden in een warmtenet op basis van het water van de IJssel. Ook het tuindersbedrijf in De Hoven wordt gezien als een deel van de oplossing. ‘Een tuinder gebruikt veel energie, maar kan ook een bron zijn, bijvoorbeeld via het leveren van restwarmte voor woningen of door het opwekken van groen gas door mestvergisting’, aldus een van deelnemende groepen. Een andere groep stelt een driehoeksverhouding voor, waarin gestapelde woningen samen grootverbruiker van energie worden, die geleverd wordt door de tuinder en een verticaal zonnepark op de woningen. Er komen ook radicalere, meer politiek geladen suggesties: kun je afspreken dat je in de wijk alleen elektrische auto’s toelaat, die je oplaadt op een plek waar elektriciteit over is? Kun je overeenkomen dat alle bewoners van de wijk onderdeel worden van een energiegemeenschap? En: moet je wel sierteelt met kassen in je wijk willen hebben?
Energiegemeenschap inrichten
Bij alle deeloplossingen zijn, zo blijkt in de volgende gespreksrondes, veel uiteenlopende stakeholders betrokken. Van de gemeente, de netbeheerder, de tuinder en agrarisch ondernemers tot de huidige én de toekomstige bewoners. Een uitdaging is hoe je hen gelijkwaardig en integrerend laat samenwerken, op basis van gedeeld eigenaarschap. Verschillende groepen opperen de mogelijkheid om een entiteit in te richten die ofwel namens het gebied kan spreken, bijvoorbeeld in de vorm van een energiegemeenschap of gebiedscoöperatie, ofwel afspraken kan maken in de wijk over opwek, gebruik en opslag van de energie in de wijk. De gemeente is één van de stakeholders, maar wordt door de meeste groepjes wel als partij gezien die, zeker in het begin, vanuit een gezamenlijk gedeelde visie regie moet nemen op het proces en een verbindende factor moet zijn in de samenwerking. Het is de meeste groepen ook duidelijk dat je met deze stakeholders al vroeg om tafel moet en dat je daarmee niet meer een woonwijk kunt ontwikkelen op de manier zoals we dat altijd hebben gedaan.
‘We begonnen de masterclass met het probleem dat De Hoven Noord mogelijk geen netaansluiting kan krijgen, en we eindigen met een gesprek over hoe partijen integrerend en democratisch kunnen samenwerken om te komen tot een lokaal energiesysteem’, vat Ruud de gesprekken aan het einde samen. ‘Dat bevestigt dat energie minder een technisch dan een organisatorisch probleem is.’ De Zutphense wethouder Jasper Bloem noemt de gesprekken in de masterclass ‘één groot cadeau’. ‘Ik leer ervan om te denken vanuit wat er wél kan, want er zijn veel oplossingen,’ zegt hij. Collega-wethouder Eva Boswinkel: ‘Na deze sessie is het meer dan ooit duidelijk dat je bij gebiedsontwikkeling altijd vanaf het begin rekening moet houden met de energie-infrastructuur.’
Een stap verder denken
Projectleider Chantal Hofman gaat met een hoofd vol nieuwe ideeën naar huis. ‘Wij zagen energie vooral als een kans’, zegt zij. ‘Maar energie – zowel warmte als elektriciteit – is een randvoorwaarde voor je project. We moeten dat in ons concept-masterplan nu zo snel mogelijk oppakken.’ Jan Willem Wiggers, waarnemend burgemeester van Heerde en voorzitter van de Stuurgroep RES Stedendriehoek, sluit zich daarbij aan. ‘Energie is een belangrijk ordenend mechanisme dat je van meet af aan moet meewegen in ruimtelijke ontwikkelingen’, zegt hij. ‘En dan biedt het juist ook kansen.’ Ook RES-procesregisseur Matthijs van der Jagt blikt positief terug op de masterclass: ‘Het is niet alleen gelukt om duidelijk te maken dat energie een integraal onderdeel is van elke nieuwe ontwikkeling in een gebied, maar ook om een stap verder te denken, mogelijkheden op een rij te zetten en te kijken hoe je die samen organiseert. Het gesprek dat daarvoor nodig is, hebben we vandaag op een goede manier gevoerd.’
Meer weten