De lift in de Haagse kantoortoren schiet omhoog, m’n maag maakt een sprongetje. In ijltempo passeren we de verdiepingen met flexplekken, tekentafels en glazen vergaderzalen. Alsof we langs een parallelle wereld razen. Ik moet denken aan de talrijke programma’s en actieplannen die vorig jaar in korte tijd verschenen, alle erop gericht dat de energietransitie vaart en tractie krijgt.
Hoe landen al die – op zich goed doordachte en kloppende - stukken in de praktijk van professionals in provincies, gemeenten, bij energiecoöperaties? Het vraagt gecommitteerde mensen met kennis en deskundigheid, een goed moreel kompas en oog voor hun omgeving om maatschappelijke opgaven zoals wonen, energie, mobiliteit, bedrijvigheid samen te brengen. Denk aan gemeenteambtenaren die het werk afstemmen met bijvoorbeeld de netbeheerders om te voorkomen dat de straat te vaak open moet. Een rioolvervanging wordt gecombineerd met de netverzwaring. Het één wacht op het ander. Maar ook dat kent zijn grenzen. Soms zeg je: dit is wat we op dit moment bij elkaar kunnen brengen, we gaan beginnen.
Hoe verhoudt de dynamiek van zo’n omvangrijke en ingrijpende energietransitie zich eigenlijk tot de dagelijkse praktijk? Professor (em.) Veranderkunde Thijs Homan bestudeerde z’n hele werkende leven de machtsdynamiek van veranderingen. Hij onderzocht bijvoorbeeld veranderingen in gemeenten en beschrijft hoe vaak tientallen verandertrajecten tegelijk spelen en elkaar beconcurreren. Soms krijgt het één de wind in de zeilen, soms het andere. Veelal gebeuren de echte veranderingen niet dankzij de formele lijn, maar door ‘veranderfonteintjes’ op de werkvloer. Homan bedoelt daarmee bevlogen mensen met een groot en divers netwerk en het vermogen andere mensen te verbinden aan een thema.
Met die kennis in het achterhoofd past de tekentafel waarop plannen en beleid geformuleerd worden, enige bescheidenheid. Beleid, kaders en plannen zijn belangrijk: ze bieden richting en sturing. Tegelijk schuilt in het maken ervan een verlangen naar maakbaarheid: in controle zijn en de werkelijkheid kunnen beheersen. De keerzijde daarvan is onbedoeld verloren raken in technocratie en de veranderfonteintjes over het hoofd zien, terwijl die juist zo nodig zijn voor de uitvoering van plannen en beleid. Voor daadwerkelijke verandering heeft de papieren wereld kortom de realiteit nodig: daar wordt de verandering gemaakt.
In de energietransitie staan de publieke belangen zoals die het Nationaal Programma Energiesysteem worden benoemd op het spel. Het vraagt keuzes om samen te komen tot een schoon en rechtvaardig stelsel. Energie is een randvoorwaarde voor alles, het is nodig dat duurzame energie voor iedereen toegankelijk, betrouwbaar en betaalbaar is. Dat vraagt een open dialoog tussen alle betrokken partijen over problemen en mogelijke oplossingen. Een dialoog waarin – in alle eerlijkheid – wordt gesproken over de consequenties van de gemaakte keuzen, dus ook de pijn en het verlies in de uitvoering. Papier is vaak abstract, maar is het mogelijk er nog vierkant achter te staan als het in de uitvoering concreet wordt? Houden we elkaar dan scherp? Mogen de kritische vragen er zijn, of vegen we ze van tafel omdat ze ongemakkelijk zijn? De wereld verandert niet vanzelf.
Mijn wens is dat we in 2024 dat goede gesprek blijven voeren over problemen en oplossingen en daarbij de uitvoeringspraktijk in het vizier houden. Laat onze energietransitie geen transitie zijn die in papier ten onder gaat.
Kristel Lammers is directeur van NP RES