We zien gemeenschappen ontstaan in de warmtetransitie: bewonersinitiatieven die werken aan energievoorzieningen of warmtebronnen in zelfbeheer. Overheden waarderen initiatieven van bewoners om met buurtgenoten concrete stappen te zetten. Tegelijkertijd zien we ook terughoudendheid als het gaat om de rol en de kwaliteit van die initiatieven en het afstemmen van het zelfbeheer van initiatieven op de representatieve democratie. In deze sessie gingen we op zoek naar het spanningsveld tussen de participatieve en de representatieve democratie. Kunnen waarden de brug vormen tussen actieve bewoners en volksvertegenwoordigers?
Goda Perlaviciute (professor Publieke acceptatie van duurzame transities aan de Rijksuniversiteit Groningen) leidt het gesprek in over publieksparticipatie in besluitvorming en over menselijke waarden. Onderzoek toont aan dat de waarden van mensen invloed hebben op hoe ze over energieprojecten oordelen en hoe acceptabel ze verschillende energieprojecten vinden. Er zijn vier typen waarden:
- biosferische waarden (de mate waarin men het milieu en de natuur belangrijk vindt)
- altruïstische waarden (de mate waarin men het welzijn van anderen en van de maatschappij belangrijk vindt)
- egoïstische waarden (de mate waarin men gericht is op het eigen belang, zoals geld of status)
- hedonistische waarden (de mate waarin men het eigen comfort en plezier belangrijk vindt).
Afhankelijk van de context zijn bepaalde waarden tijdelijk meer aanwezig en doorslaggevend dan andere. Bij publieksparticipatie is het belangrijk om niet alleen rekening te houden met demografische achtergronden van deelnemers, maar ook met hun waarden. Dat is verschillend per fase in de keten van besluitvorming. Uit onderzoek (in onder meer in Zuid-Holland over de energietransitie en in Avelingen over de realisatie van een windpark) blijkt dat hoe abstracter het beleid of het plan is, hoe meer de altruïstische en biosferische waarden worden aangesproken. Hoe concreter de aanpak of het plan is, hoe meer juist de egoïstische en hedonistische naar boven komen. Voor het vormgeven van publieksparticipatie en voor democratische besluitvorming is het dus van belang om alle waarden in elke fase mee te laten wegen.
In de daaropvolgende discussie benadrukt Annerike Hekman (LSA Bewoners) dat waarden inderdaad van groot belang zijn. Plannen en besluiten komen dichtbij en worden persoonlijk. Het mooiste is als een gemeenschappelijk doel en gezamenlijke waarden de basis vormen van samenwerking. Ze haalt diverse voorbeelden aan waaruit blijkt hoe belangrijk ook de “eerste stap” is in elke gebiedsontwikkeling. Soms is het noodzakelijk om bij de start alle misverstanden, ruis en beelden over elkaar uit te spreken om dan te gaan bouwen aan gezamenlijkheid en oplossingen. Het helpt ook als de kaders en de spelregels vooraf bekend zijn. Dan weet iedereen wat de ruimte is om oplossingen aan te dragen. Het blijft een zoektocht in welke fase bewoners kunnen instappen. Wanneer begint het gesprek en hoeveel ligt er dan al vast? Er moet ruimte zijn voor initiatieven top-down en ook initiatieven van onderop. Besef dat beleidsmakers en bestuurders passanten zijn in de buurt en dat ze daarom bescheiden moeten zijn. De bewoners blijven.
Ook René Windhouwer (wethouder gemeente Nijkerk) heeft verschillende voorbeelden uit de gemeentelijke praktijk. Bij gebiedsontwikkeling in zijn gemeente werkt hij met de zogenaamde mutual gains approach (MGA). Dat is een gestructureerde werkwijze met een onafhankelijke voorzitter die zoekt naar de gemeenschappelijke meerwaarde voor alle belanghebbenden. Door oog te hebben voor een ieders belangen komt het bereiken van consensus tussen betrokkenen dichterbij. Zorg dat alle belangen aan tafel zitten. Bij elke opgave moet er een eigenaar zijn, degene die het meest belang heeft. Dat kan per deelvraagstuk telkens een ander zijn.
Als raadslid, zegt Hilde van den Heuvel (raadslid gemeente Leusden), word je geïnformeerd over het participatieproces en over de uitkomsten. Vaak is het dubbel: het geluid van de participatietafels kan verschillen van het geluid van de klagers in de zaaltjes. Je moet je bewust zijn van het feit dat er verschillende werkelijkheden bestaan en dat je er steeds een klein stukje van ziet. De raad wordt op allerlei manieren betrokken, er wordt onderzoek gedaan, enquêtes uitgevoerd, er zijn raadswerkgroepen. Uiteindelijk is vertrouwen de basis voor draagvlak. Het valt niet mee om je ego opzij te zetten, elkaar niet de tent uit te vechten en aan de gezamenlijke doelen te werken. Dat geldt voor alle betrokken partijen.
Diverse casussen worden vanuit de zaal ingebracht. Van een RES-regio die bewoners heeft betrokken bij een windproject. De grote lijnen waren duidelijk, maar de concrete invulling nog niet. Er is dus veel ruimte om wensen mogelijk te maken. Maar ook van een ander project waar de gemeente heel open inging, maar de bewoners de details precies heel concreet wilden horen. Het is telkens zoeken naar een passende aanpak per geval.
Afsluitend vat Rien Fraanje (directeur IPO) zijn gedachten samen. Iedereen wil in principe altruïstisch zijn. Velen willen meepraten over ontwikkelingen die verder af staan of nog niet zijn uitgekristalliseerd. En anderen willen ook meepraten over plannen dichterbij, omdat deze ze raken en de betrokkenheid direct is. De energietransitie is ook een politieke transitie. Politiek gaat over botsende waarden. Politiek is ook dat je je verplaatst in het belang van de ander. En als je waarden en belangen hebt opgehaald moet er een afweging worden gemaakt en een knoop worden doorgehakt.